Kościół pw. św. Mikołaja w Gąsawie
Gąsawa zapisała się na kartach historii jako miejsce zjazdu książąt piastowskich w 1227 r. Odwiedzających miejscowość dzisiaj zachwyca tutejszy drewniany kościół pw. św. Mikołaja – perełka sztuki sakralnej. Niepozorny z zewnątrz, wewnątrz urzeka barokowymi malowidłami.
Obecny kościół wznieśli ok. 1625 r. kanonicy regularni z Trzemeszna, wiadomo jednak, że pierwsza parafia powstała tu już na przełomie XI i XII w. Jest to świątynia o konstrukcji szkieletowo-zrębowej, zbudowana z drewna modrzewiowego.
Z uwagi na zły stan techniczny, ok. 1850 r. kościół miał zostać rozebrany, jednak władze pruskie nie wyraziły na to zgody. Miejscowej wspólnocie wystarczyło pieniędzy na remont budowli, zabrakło jednak środków na odnowienie malowideł ściennych, dlatego przykryto je trzciną i otynkowano. O ich istnieniu zapomniano na 150 lat.
W latach 1939–45 hitlerowcy wykorzystywali świątynię jako magazyn zbożowy, ale już w 1948 r. zdołano przeprowadzić jej gruntowny remont. Zespół malowideł ściennych, podobnie jak unikatowy gotycki układ belek szkieletu, odkryto jednak dopiero podczas renowacji dachu i ścian zewnętrznych, która miała miejsce w latach 1998–99.
Choć w wyposażeniu wnętrza zaznacza się przekrój stylów – od późnego gotyku, przez barok, manieryzm i klasycyzm aż do współczesności – to właśnie odkryty pod koniec XX w. unikatowy zespół barokowych malowideł ściennych najbardziej zachwyca odwiedzających. W niedużym kościele zajmują one 700 m2 powierzchni. Malowidła pochodzą z czterech różnych okresów, obecną formę otrzymały w XVIII i XIX w. Najlepiej zachowana z warstw malarskich datowana jest na 1705–06 r. Poza nią rozpoznano również dwie warstwy z XVII w. oraz jedną z czasu dobudowy kaplicy św. Antoniego (1817 r.). Malowidła tworzą spójną i precyzyjnie zrealizowaną kompozycję artystyczną. Wszystkie motywy są naturalnej wielkości, a postacie przedstawione na obrazach mają naturalne proporcje, co sprawia, że wchodząc do świątyni, ma się wrażenie uczestnictwa w przedstawionych na nich wydarzeniach.
W wystroju wnętrza uwagę zwraca późnobarokowy ołtarz główny z cudownym obrazem Matki Bożej Pocieszenia w srebrnej trybowanej sukience z 1. poł. XVIII w. To właśnie jemu świątynia zawdzięcza miano Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia. Jest to wizerunek patronki kanoników regularnych. Obraz wykazuje cechy barokowe i prawdopodobnie został namalowany w 2. poł. XVII w. (w 1674 r. znajdował się już w kościele). Łaskami słynący wizerunek ma ruchomą zasłonę przedstawiającą patrona kościoła – św. Mikołaja. Obraz ten pochodzi z XIX w. Kult maryjny w Gąsawie, niegdyś bardzo żywy (świadczą o tym wzmianki w dawnych dokumentach kościelnych), obecnie ma charakter lokalny.
Cennym zabytkiem jest również manierystyczna chrzcielnica z początku XVII w., która wcześniej znajdowała się w kościele przy klasztorze oo. Dominikanów w Żninie. Najstarszym elementem wyposażenia jest późnogotycka grupa ukrzyżowania z 1. poł. XVI w. Warto też przyjrzeć się barokowym ołtarzom bocznym. Po prawej stronie znajduje się ołtarz Świętego Krzyża z XVII w. z rzeźbami o wysokiej klasie artystycznej. Do nawy przylega cylindryczna kaplica św. Antoniego.
Na zewnątrz stoi dzwonnica z przełomu XVIII i XIX w. Jest drewniana, dwukondygnacyjna i pokryta namiotowym dachem. Natomiast przy bramie prowadzącej do kościoła znajduje się kamienna figura Matki Boskiej z 1866 r.
